Joshua Oppenheimer's The Act of Killing vertelt het verhaal van de Indonesische genocide van 1965-66 op een manier die zowel meeslepend als huiveringwekkend is.
Simpel gezegd, The Act of Killing is een kijkje achter de schermen bij het maken van een film. Een gewelddadige film, met verhoor, moord en gangsters. Een film waarvan Anwar Congo, de man die door Oppenheimer is uitgenodigd om het te maken, trots opschept: 'We kunnen iets sadistischers doen dan je ziet in films over nazi's'.
Dit zou een beschrijving kunnen zijn van een willekeurig aantal gangsterfilms die enigszins aan de verkeerde kant van slechte smaak zijn. Deze iconoclastische documentaire vertelt echter een waargebeurde gebeurtenis: het bloedbad van meer dan 1.000.000 mensen die als communisten werden afgekeurd en vermoord door wat de film in 1965 'paramilitairen en misdadigers' noemt in Indonesië. Interessanter nog, de film is gemaakt door en sterren, de moordenaars zelf, die hun eigen misdaden voor deze film opnieuw creëren met een hypergeweldige vrolijkheid die echt angstaanjagend is.
Het is dus duidelijk een documentaire als geen ander, veel meer beïnvloed door de tragedie van Hamlet dan alles wat we hebben gezien van zelfs de beste regisseurs die in documentaires werken, waaronder de twee uitvoerende producenten van deze film Errol Morris en Werner Herzog. In feite is de vergelijking met Hamlet cruciaal voor een goed begrip van deze film. In wezen is The Act of Killing een spel uit de mogelijkheden van 'the Murder of Gonzago', het play-in-a-play in het centrum van Hamlet.
Waar Hamlet een groep reizende spelers de geschiedenis van de moord op zijn vader laat naspelen, maakt Oppenheimer een conceptuele sprong voorwaarts en laat hij de daders zelf hun eigen misdaden naspelen. In feite is dit misschien wel het meest huiveringwekkende element van de hele film: dat terwijl de koelbloedige moordenaar van fictie Claudius moet worden misleid om zijn bloedvergieten in het verleden opnieuw te bekijken, de makers van de film-in-een-film in The Act of Doden herschept gelukkig hun verleden. Soms kan de realiteit veel erger zijn dan zelfs de grootste schurken van toneel en scherm.
Niet dat deze toneel- en schermhelden en schurken niet groots opduiken in The Act of Killing. Congo zegt op een gegeven moment dat zijn optreden als beul direct werd beïnvloed door het kijken naar de films van Marlon Brando, Al Pacino en John Wayne, en vervolgt dat hij zijn executiemethode (via draad) koos omdat 'ze altijd doden met draad in gangsterfilms '. Zwart-wit scheiding tussen de goeden en de slechteriken, die in films wordt vertoond als een logische ordening van de wereld, wordt hier getoond als het gevaarlijke onderscheid dat het werkelijk is, aangezien de paramilitairen dit als een aanwijzing nemen voor hun slachting op een ongekende schaal in naam van het verpletteren van wat zij zien als de 'schurk' van het communisme, dat al snel een afkorting werd voor iedereen die het niet eens was met de heersende orde.
Na dit te hebben benadrukt, vermijdt Oppenheimer zelf op slimme wijze dezelfde valkuil voor zijn documentaire en verzet hij zich tegen wat een sterke drang moet zijn geweest om de uitvoerders in brede bewoordingen te schilderen als louter schurken zoals de cartoon-nazi's die we in zoveel films zien, het meest recente voorbeeld zijnde Inglourious Basterds van Tarantino. Hoewel de paramilitairen en gangsters nauwelijks een gratis ritje krijgen, geeft Oppenheimer ons ook een fascinerend inzicht in de schuld- en coping-mechanismen die, figuurlijk gesproken, na de aftiteling komen.
Hij zegt over een van de moordenaars 'door het oorlog te noemen, je wordt niet achtervolgd [door je rol in de gruweldaden]', en de film draait om de methoden van Congo om het hoofd te bieden aan wat hij heeft gedaan, wat leidt tot een aangrijpende scène aan het einde van de film waarin de persona die hij in de loop der jaren voor zichzelf heeft opgebouwd uiteindelijk barst, en het is zo tragisch dat we als publiek merken dat we ons inleven in de man, ondanks alles wat hij heeft gedaan. Hiermee is de boodschap duidelijk: film heeft de kracht om onze morele emoties te onderdrukken, en het is belangrijk om je bewust te zijn van het proces.
Op deze manier gaat de documentaire evenzeer over 'acteren' als over 'doden', en hierdoor wordt een duistere waarheid ontdekt. De film stelt impliciet dat een cijfer als 1.000.000 doden eigenlijk onbegrijpelijk is, niet alleen voor ons als kijkers van deze film maar ook voor de betrokkenen, en het is deze onbegrijpelijkheid die de betrokkenen in staat stelt hun leven voort te zetten na het plegen van onuitsprekelijke misdaden.
In feite gaat The Act of Killing helemaal over 'handelen' als een soort zelfbedrog, waarbij ze betoogt dat de mensheid in staat is om met haar wandaden om te gaan omdat ze zichzelf erover kan bedriegen. Dit is het duidelijkst in een scène laat in de film die een deel van de beelden uit deze film-met-een-film gebruikt. De setting is de hemel en de moordenaars hebben hun slachtoffers die hen feitelijk bedanken voor het doden van hen in deze scène, omdat het hen redde van het kwaad van het communisme. Het meest verontrustende hieraan is dat het een prachtig tafereel is, gelegen tussen de oerwouden van Indonesië, en ons als kijker wordt getoond dat dit echt is hoeveel van de mensen die betrokken zijn bij de genocide er daadwerkelijk over denken.
Dit krast alleen het oppervlak van wat een ongelooflijk rijke film is die in staat is om op een subtiele manier om te gaan met monumentale kwesties, waarbij we standpunten naar voren halen en suggereren zonder er ooit echt didactisch over te zijn. The Act of Killing is zowel verontrustend als verbluffend, een meesterwerk van het maken van documentairefilms en een essentieel horloge.
Even essentieel is het vervolg en het begeleidende stuk van de film, The Look of Silence, uitgebracht in 2014. Deze keer verschuift Oppenheimer zijn aandacht naar de slachtoffers van de Indonesische genocide in plaats van naar de daders, en maakt hij een krachtige en empathische film die thema's van verdriet onderzoekt, schuld en vergelding. Hij volgt de jongste zoon van een familie die diep getroffen is door de tragedie, op zoek naar de confrontatie met de bekende moordenaars van zijn broer, van wie de meesten nog steeds een machtspositie bekleden. Het is een aangrijpende verkenning van de voelbare spanningen van de moderne Indonesische samenleving, waar degenen die een familielid hebben vermoord, om de hoek kunnen wonen. Net als The Act of Killing heeft The Look of Silence lovende kritieken ontvangen en meerdere prijzen gewonnen op prestigieuze internationale festivals.
Samen bekeken, The Act of Killing en The Look of Silence presenteren een multidimensionaal, volledig gerealiseerd portret van een cultuur die nog steeds aan het wankelen is van een gruwelijke tragedie. Oppenheimer pakt het moeilijke onderwerp genocide aan met een grimmige maar gevoelige hand, waardoor kijkers worden gedwongen de rol van zowel slachtoffers als criminelen in twijfel te trekken. Ze zijn misschien niet gemakkelijk te bekijken, maar de documentaires van Oppenheimer zijn noodzakelijke meditaties over het onvoorstelbare en zullen lang na de aftiteling bij het publiek blijven.
