Modernisme is een wat brede term om een kunstenaar te omschrijven. Voor de meeste kunstenaars wier werk in deze overkoepelende categorie viel, was hun werk afgestemd op een bepaald onderdeel van de beweging: kubisme, abstract expressionisme, futurisme, formalisme. Maar voor Ibrahim El-Salahi, onderwerp van een grote retrospectieve in het Tate Modern (3 juli - 22 september 2013), moeten beschrijvingen vaag blijven. Een visionaire schilder wiens formele stijl steeds verandert, zijn praktijk wordt bepaald door het ontmoetingspunt tussen het westerse modernisme en de Soedanese cultuur.
In 1952, toen de jonge modernistische kunstenaar Ibrahim El-Salahi naar Londen verhuisde om aan de Slade School of Fine Art te studeren, betekende dit een revolutie in zowel zijn kunst als zijn leven. Geboren in 1930 in Omdurman, Soedan, studeerde hij schilderkunst aan de School of Design van Khartoum (toen bekend als de School of Design aan Gordon Memorial College) van 1949-52, en kreeg een overheidsbeurs om te studeren aan de toonaangevende kunstacademie in Engeland hoofdstad. Van een land dat op dat moment nog maar weinig blootgesteld was aan westerse esthetiek in de hedendaagse beeldende kunst, was de verhuizing een complete culturele schok. Maar El-Salahi, verre van overweldigd, dompelde zich onder in de kunstscène van de hoofdstad.
El-Salahi bezocht de talrijke musea en galerijen die Londen te bieden heeft en zag uit de eerste hand veel van de toonaangevende hedendaagse kunstenaars die zijn werk zouden beïnvloeden. De schilderijen die hij op dat moment maakte, sprongen door een aantal stijlen, van impressionistische portretten tot kubistische landschappen. Het is belangrijk om dit niet te zien als een daad van afleiding, maar als het losmaken van zijn eigen uitdrukkingsmiddel; een verkenning van de parameters van zijn techniek en visuele stijl.
Toen El-Salahi in 1957 terugkeerde naar Khartoum om les te geven aan het Technisch Instituut, werd hij een van de hoofdartiesten in een beweging die bekend staat als de 'Khartoum School'. Slechts een jaar eerder, bevrijd van de Britse koloniale overheersing, onderging Sudan een culturele paradigmaverschuiving. El-Salahi probeerde, samen met gelijkgestemde creatieve denkers, een nieuwe artistieke stem en uitdrukkingsmiddel voor het land te definiëren.
Maar toen hij een tentoonstelling van zijn werk van de Slade hield in het Grand Hotel in Khartoum, werd zijn academische stijl, die niet in overeenstemming was met de Soedanese culturele taal, uniform verworpen. Dit zette de kunstenaar ertoe aan om door het land te reizen, een korte onderbreking van het schilderen om inspiratie op te doen in het landschap van zijn geboorteland. Hier werd de invloed van Arabische kalligrafie, die hij als jong kind had geleerd, meer uitgesproken in zijn schilderij toen hij islamitische tekens en scripts in zijn composities begon te integreren. Zijn productiesnelheid werd op dit moment meedogenloos. Bij het bekijken van deze periode van zijn carrière is er een gevoel van een constante zoektocht naar een artistieke identiteit tussen de maniforme esthetische invloeden waaraan hij werd blootgesteld. Over dit tijdperk gesproken, zei de kunstenaar zelf:
'De jaren 1958-1961 waren een periode van koortsachtige activiteit van mijn kant op zoek naar individuele en culturele identiteiten [
] Die jaren, zo bleek, waren de jaren van transformatie en transformatie die ik heb meegemaakt wat mijn werk betreft. '
Vision of the Tomb (1965) Olieverf op doek, Museum voor Afrikaanse kunst, New York | © Ibrahim El-Salahi
Self-Portrait of Suffering (1961), een van zijn bekendste werken uit deze tijd, is een voorbeeld van dit streven. Het opgezwollen gezicht dat bijna paarden wordt, de droge penseelstrepen en het gedempte palet doen allemaal denken aan Picasso, die zelf vervormde gelaatstrekken van West-Afrikaanse maskers toe-eigende. Het onvermogen om de beeldtaal tot een wortelbron te herleiden, is een gearticuleerde allegorie voor het gevoel van creatieve verplaatsing van de kunstenaars op dit moment. Andere werken, zoals Reborn Sound of Childhood Dreams (1961-5), integreerden de halve maan, een motief van islamitische kunst dat in zijn werk vaak terugkwam.
Naast het verkennen van vorm en compositie, testte hij ook de grenzen van de formele eigenschappen van verf. Het modernisme had eerst de notie van schilderen voorgesteld, niet alleen als beeld, maar als object. De doeken die El-Salahi produceerde leken tussen twee polen te zwaaien - sommige ongelooflijk zwaar met een dikke, gepaste verflaag (Victory of Truth (1962); Dry Months of the Fast (1962)), andere met zulke dunne verflagen het beeld zit nauwelijks boven het canvas, zoals Vision of the Tomb (1965), waarvan het scherpe detail de traditionele Arabische miniatuurschilderkunst weerspiegelt.
Femaile Tree (1994) Mathaf: Arab Museum of Modern Art, Qatar Museums Authority | © Ibrahim El-Salahi
Nadat hij begin jaren zeventig enige tijd voor de Soedanese ambassade in Groot-Brittannië had gewerkt, kreeg El-Salahi de functie van adjunct-onderminister van Cultuur bij het ministerie van Informatie in Soedan. Destijds stond het land onder de militaire dictatuur van generaal Gaafar Nimeiry, maar de kunstenaar voelde zich nog steeds verplicht de post te aanvaarden. Maar na een mislukte militaire staatsgreep werd hij in 1975 gearresteerd, beschuldigd van anti-regeringsactiviteiten en opgesloten voor iets meer dan zes maanden. El-Salahi is een moslim van een soefi-sekte en tijdens deze moeilijke tijd ontdekte hij dat de schrijnende omstandigheden waaraan hij werd onderworpen, alleen door zijn diepe spiritualiteit konden worden ontsnapt. Dit was volgens de kunstenaar een tijd van grote persoonlijke verandering. Na zijn vrijlating verhuisde de kunstenaar naar Qatar. De stille pen- en inkttekeningen en het proza waaruit Prison Notebook bestaat, laten een periode van introspectie en zelfonderzoek zien, met lineaire en vloeiende gebaren die voorzichtig over de pagina lopen.
Aan de andere kant, aan het eind van de jaren tachtig, vond er opnieuw een complete verschuiving plaats toen El-Salahi meer van de vormen van futuristische figuren begon op te nemen. Nog steeds met de pen als gereedschap begon hij zich krachtiger op de pagina te laten gelden; figuren worden machine-achtig, solide en zwaar, samengesteld uit lijnen, raaklijnen en geometrische vormen. De in elkaar grijpende ellipsen van Boccioni zijn te vinden in composities als The Inevitable (1984-85) en Female Tree (1994), en dichte gearceerde lijnen versterken het beeld tot zijn steun.
Toen El-Salahi in 1998 naar Oxford verhuisde, werd deze nieuwe interesse in gedurfde geometrische lijnen verder gestimuleerd. Met het Engelse platteland als onderwerp, begon de kunstenaar verticale parallelle lijnen te gebruiken om de vorm van een boom te beschrijven in een reeks schilderijen en tekeningen. Het gebruik van geometrische vormen om natuurlijke vormen op te roepen, grijpt misschien terug op de islamitische traditie van het gebruik van geometrisch patroon om de wereldorde te beschrijven. Maar door het prisma van El-Salahi's oeuvre worden werken zoals Tree (2008) Mondriaan-achtige afdelingen van canvas; panelen van kleur tegen wit, die toch representatief zijn.
Door zijn hele werk zit een verticaal aspect in zijn composities dat schilderkunst suggereert als meditatie of als middel tot transcendentie. Vaak biddend voordat hij met zijn werk begint, zegt de kunstenaar dat hij weinig controle heeft over het uiteindelijke beeld op het doek; de creatie van zijn werken wordt bijna een auto-didactisch gebaar.
In tegenstelling tot zoveel gevestigde schilders, die op latere leeftijd in een aparte, comfortabele stijl vallen, blijft El-Salahi experimenteren en zichzelf en zijn kunst testen. Hoewel hij de tropen van het westerse modernisme steeds heeft gebruikt, kan men nauwelijks zien dat El-Salahi toegeeft aan een veronderstelde superioriteit van de westerse cultuur. Met de integratie van Westerse en Soedanese invloeden, kan zijn werk collectief worden gezien als de meedogenloze verkenning van de grenzen van visuele taal, en de niet aflatende wens om een vaste culturele identiteit te overstijgen.
