Achter elke geweldige foto staat een geweldige fotograaf; iemand met een vooruitziende blik om te weten dat zijn of haar imago op een dag veel langer betekenis kan hebben dan de tijd die nodig is om een lamp te laten flitsen. Josef Koudelka is zo'n fotograaf. Zijn werk omvatte tientallen jaren, legde belangrijke historische gebeurtenissen vast en belichaamde de maatschappelijke veranderingen die ze vastlegden.
Als het gaat om het vertellen van een verhaal uit het verleden, zijn maar weinig media krachtiger dan een foto. Van Capa's vallende soldaat tot Tankman op het Tiananman-plein, iconische beelden hebben ons geholpen om historische gebeurtenissen samen te stellen en te visualiseren op een manier die geen boek of beschrijving mogelijk zou kunnen maken. Josef Koudelka, de man achter enkele van de belangrijkste fotografie- en fotojournalistiek van de Praagse invasie van 1968 tot heden, heeft een bijna ongeëvenaarde bijdrage geleverd aan het historische, politieke en sociale bewustzijn van Europa.
Uit 'Exiles - Revised and Expanded Edition' van Josef Koudelka. Gepubliceerd door Thames en Hudson, 2014 Met dank aan Magnum Photos
Josef Koudelka werd geboren in 1938 in Moravië, een deel van het voormalige Tsjechoslowakije. Hij ontdekte fotografie op jonge leeftijd en vond freelance werk als fotograaf aan de zijkant, terwijl hij werkte als ingenieur. Al snel werd duidelijk dat fotografie meer was dan alleen een passie voor Koudelka, en eind jaren zestig verliet hij zijn baan als ingenieur om zich er fulltime op te concentreren. Hij woonde in Praag toen de Sovjets in 1968 binnenvielen en was een van de weinige mensen die de gebeurtenissen van die dag vastlegde. Geschoten in zwart-wit is de diepte van emotie in de beelden verrassend en roept moed, angst, chaos, verdriet en wanhoop op. Een bijzonder opvallend beeld toont een oudere man die voor een uitgebrand flatgebouw staat. Met zijn holle wangen en wanhopige uitdrukking worden waarnemers herinnerd aan de ernst van de gebeurtenissen die zojuist hebben plaatsgevonden.
Koudelka's foto's van de invasie in Praag trokken de aandacht van Magnum Photos, die ze publiceerde in de Britse publicatie The Sunday Times Magazine onder de alias 'PP' voor 'Prague Photographer'. Al snel werden deze beelden de gestandaardiseerde versie van gebeurtenissen in de ogen van mensen over de hele wereld, en Koudelka - of liever zijn anonieme alias - ontving de Robert Capa Gold Medal van de Overseas Press Club. Deze gewaardeerde prijs plaatste Koudelka in dezelfde categorie als Capa; hij was nu een fotograaf aan de frontlinie en riskeerde zijn leven om geschiedenis vast te leggen.
Enkele jaren later zocht Koudelka politiek asiel in Groot-Brittannië, waar hij de krachten bundelde met Magnum Photos - de dienst waar hij nog steeds lid van is. In de loop der jaren bleven zijn foto's gedetailleerde culturele verhalen geven over het veranderende gezicht van de samenleving, vooral in een Europese context. Zijn foto's geven bijvoorbeeld een visueel dagboek van de historische overgang van het voormalige Tsjechoslowakije naar de Tsjechische Republiek van vandaag, via de nazi- en sovjetregering, het communisme, het sociale republikeinse en economische tegenspoed. Het verhaal van de moderne Tsjechische Republiek is fascinerend, maar zonder de hulp van Koudelka en zijn werk zouden de details veel vager zijn geweest.
Uit 'Exiles - Revised and Expanded Edition' van Josef Koudelka. Gepubliceerd door Thames en Hudson, 2014 Met dank aan Magnum Photos
Een onderwerp dat veel lovende kritieken heeft gekregen, is Koudelka's weergave van Roma-zigeunergemeenschappen in heel Europa in de jaren zestig en zeventig. Zijn foto's gaven een kijkje in de cultuur van een gemeenschap die nog niet was doorgedrongen en die een element van taboe en misverstand droeg - en nog steeds draagt -. Een bijzonder opvallend aspect van deze collectie is de weergave van de kindertijd; Koudelka legt de speelsheid en onschuld vast die de reguliere samenleving een manier bood om zich te verhouden tot de zigeunerbevolking. Op één foto zijn drie jonge jongens in een veld te zien die wanhopig proberen hun spieren voor de camera te spannen. De foto is luchtig van inhoud en esthetiek, maar heeft veel te zeggen over het volwassen worden, geslacht en bravoure.
Deze fotocollectie verkent thema's die synoniem zijn geworden met de Roma-gemeenschap. Een ander beeld onderstreept het belang van familie; een uitgebreide groep verzamelde familieleden staat rond een open kist, hun kleding en uitdrukkingen donker in vergelijking met de etherische helderheid van het lichaam. Een ander beeldt muziek af; drie slim geklede jonge mannen met steenachtige gezichten bespelen strijkinstrumenten voor een vrolijk publiek. En weer een ander beeldt een diep gemeenschapsgevoel uit; de lokale bevolking werkt samen om een moordscène te reconstrueren terwijl de verdachte voor de camera staat, bijna vergeten in de chaos.
Door het portfolio van Koudelka bladeren, is een korte geschiedenis van de moderne tijd te zien. Zijn latere werken van eind jaren 80 tot begin 2000 documenteren zijn reizen door Europa en leggen de essentie vast van de plaatsen waar hij voet aan wal zette. Er is een foto van het Fallas-festival in Valencia - traditioneel een feestelijk carnaval van kleuren en muziek en vrolijkheid - dat wordt gecompenseerd door de griezelige blik van een vrouwelijke carnavalsvlotterfiguur. Een man loopt door de scène, maar Koudelka is erin geslaagd de figuur vast te leggen op een manier waardoor de levenloze figuur op de persoon lijkt en de man op de karikatuur. Een foto van een religieuze bedevaart in Ierland eind jaren zeventig zou gemakkelijk een beeld kunnen zijn van boerenhoeven uit het begin van de 20e eeuw. Kortom: Koudelka neemt het verwachte en maakt het onverwacht.
Een later tijdperk van zijn fotografie richt zich op de industrie en veranderende landschappen. Deze collectie bevat - in tegenstelling tot de meeste van zijn andere - nauwelijks mensen, maar legt de nadruk op het brutalisme van de industrie tegen het Europese landschap. Nogmaals, Koudelka doet het onverwachte en slaagt er op de een of andere manier in om de lelijkheid van de industrie te nemen en iets te creëren dat esthetisch verantwoord is. Een afbeelding van een dagbouwmijn in Duitsland krijgt het uiterlijk van een Sierra-berg of majestueuze golf.
Josef Koudelka verblijft momenteel in Frankrijk, waar hij geen tekenen van vertraging vertoont; hij heeft onlangs een fotoboek gepubliceerd waarin het Israëlisch / Palestijnse conflict wordt afgebeeld. Terwijl zijn oeuvre blijft groeien, kunnen we niet anders dan voelen dat we, als het om Josef Koudelka gaat, getuige zijn van een levende legende aan het werk.
