Tot afgelopen zomer was er maar één echte reden om de Aventijnheuvel in Rome te beklimmen: het sleutelgat. Toeristen stonden in de rij voor de zes meter hoge deuropening naar de Sant'Alessio-kerk om door een kleine opening te turen voor een dramatisch ingelijst uitzicht op het Vaticaan. Tegenwoordig doen ze dat nog steeds, maar dat is niet de enige reden waarom ze komen.
Aventine Hill biedt een uniek uitzicht op de Sint-Pietersbasiliek, maar dat is niet het enige meesterwerk dat het gebied te bieden heeft © Wojciech Stróżyk / Alamy Stock Photo
Voor kunstwetenschappers is het leven in Rome één lange speurtocht. Afgelopen juni duidden documenten die door kunsthistorici waren ontdekt op een 12e-eeuws fresco "in uitstekende staat" verborgen achter een middeleeuwse kerkmuur, ergens in de stad. Uit de 900 kerken van Rome volgden de historici de geur naar Sant'Alessio en verwijderden het gips om een intacte, vier meter hoge (13 voet hoge) afbeelding van St. Alessio en de pelgrim Christus te onthullen.
Wanneer de stad het nieuws haalt, is vaak een oud mozaïek opgegraven, een altaarstuk gerestaureerd of een vergeten werk heeft een nieuwe betekenis gekregen. De kwetsbare natuur en de locatiespecificiteit van Rome's grote rijkdom aan kunst zorgen ervoor dat de meeste in situ blijven, om nog maar te zwijgen van het feit dat slechts zoveel stukken in de bestaande musea van de stad passen. "Hoewel een deel ervan uit de oorspronkelijke context is gehaald, is er nog veel over", zegt Dorigen Caldwell, hoofddocent Italiaanse renaissancekunst aan de Birkbeck School of Arts van de University of London. "Rome was zo'n belangrijk politiek en cultureel centrum, als zetel van het pausdom was er een enorme focus op artistieke bescherming."
Veel onschatbare openbare artefacten, zoals die van Sant'Alessio, worden in het wild achtergelaten zodat iedereen ze kan zien. Anderen sieren de muren van instellingen en kerken en voegen gewicht toe aan bezienswaardigheden die u misschien niet aan uw schema toevoegt. Sommige privécollecties worden thuis bewaard, in barokke palazzi die hun deuren openen vanuit een mix van vrijgevigheid en noodzaak - het is een tijdje geleden dat aristocraten zulke rijke activa zonder verplichtingen konden verzamelen.
Wat ze gemeen hebben, is wat ze niet zijn: exposities in overvolle musea die alomtegenwoordig zijn in de reisgidsen.
Villa Ludovisi is de thuisbasis van het enige fresco dat kunstenaar Caravaggio ooit heeft geschilderd © Ivan Vdovin / Alamy Stock Photo
Prins Nicolò Boncompagni Ludovisi was een jonge man toen scheuren in een voorkamerplafond in Villa Ludovisi, zijn huis nabij de Borghese-tuinen, een 400 jaar oud geschilderd plafond blootlegden. Conservatoren identificeerden het als het enige fresco dat ooit door de renaissancemeester Caravaggio is geschilderd. Maar pas nadat Nicolò in 2009 trouwde met Rita Jenrette, een Amerikaanse makelaar (en voormalig Playboy-konijn), stemde hij ermee in het publiek binnen te laten.
Villa Borghese bevat veel meesterwerken uit de Renaissance © Sebastian Wasek / Alamy Stock Photo
Sinds de dood van Ludovisi in 2018 heeft prinses Rita rondleidingen gegeven door de 16e-eeuwse villa, waar ooit pausen, kardinalen en de schrijver Henry James woonden. Caravaggio's zeldzame en provocerende plafond - met de afbeelding van Jupiter, Pluto en Neptunus naakt en geschilderd vanuit het perspectief van de onderwagen - begeleidt andere werken van Domenichino, Pomarancio en Giovanni Francesco Barbieri, ook bekend als Guercino, wiens fresco het huis zijn bijnaam gaf, Villa Aurora. Een standbeeld van Pan van Michelangelo presideert de tuinen.
"Caravaggio staat bekend om zijn canvasportretten met ongelooflijke verlichting", zegt Edoardo Giuntoli, GM van het nieuwe Sofitel Villa Borghese hotel naast de deur. "Maar dit is rechtstreeks op het plafond geschilderd met olieverf, dus Villa Ludovisi zal altijd zijn enige thuis zijn." Giuntoli kan een privéuitzicht op de kunst van de villa regelen voor gasten van het 18e-eeuwse landhuis, of u kunt boeken bij een touroperator zoals Imago Artis, die gespecialiseerd is in exclusieve kunstexcursies met inkomsten die gaan naar herstel en onderhoud van het plafond.
Fulvio de Bonis, oprichter van Imago Artis, is een zeldzame gids die een bevoorrecht voorgerecht in evenwicht houdt met een enthousiasme voor kunst en een gevoel voor drama. Hij neemt regelmatig klanten mee naar het Oratorio de Gonfalone, een ogenschijnlijk onopvallende middenterraskapel met een van de meest sierlijke interieurs in de stad. Zijn armen vliegen rond in moderne contrapposto terwijl hij gutst over 16e-eeuwse muurfresco's van maniëristische kunstenaars die compositie bestudeerden van Leonardo da Vinci, stijl van Michelangelo en pigmenten van Raphael. Hij noemt Gonfalone 'de Sixtijnse kapel van het maniërisme'.
De Bonis is een ogler met gelijke kansen. Hij hecht evenveel waarde aan een metrostation als aan een meer gewaagde ervaring. Het nieuwe station van San Giovanni in Rome heeft immers vitrines met Romeinse amforen en munten met keizerkoppen. Op een dag stuitert hij misschien tussen de zes overgebleven 'pratende beelden', Helleense figuren (zoals een gigantische marmeren voet) die de Romeinen in de stad installeerden om Romeinse politici te bespotten. De volgende keer daalt hij diep af in de ingewanden van de San Clemente-basiliek. De 12e-eeuwse kerk is indrukwekkend genoeg, met zijn originele mozaïeken en 15e-eeuwse Masolino-fresco's. Maar als je onder de grond afdaalt, zie je opgegraven delen van een vierde-eeuwse kerk, gebouwd bovenop een heidense tempel uit de tweede eeuw, gebouwd bovenop een Romeins huis - elk met een oud schilderwerk intact.
Kunstliefhebbers en aanbidders komen massaal naar de San Clemente-basiliek © Trigger Image / Alamy Stock Photo
Wat de Bonis vooral verdedigt, is het bekijken van kunst zoals oorspronkelijk bedoeld - niet door een museum gedreven worden, maar op eigen voorwaarden.
Natuurlijk vereist niet elke gelegenheid om de verborgen kunst van Rome te bekijken een formele escort. Zin in een kopje koffie? Sant'Eustachio's wordt gebrouwen met water uit een oud aquaduct en terwijl u er in de buitenlucht van geniet, kunt u over het plein kijken bij de 16e-eeuwse fresco's van Federico Zuccari, aan de gevel van Palazzetto di Tizio di Spoleto. Ze bevatten scènes uit het leven van Eustachio, een Romeinse generaal die de marteldood stierf nadat hij zijn christelijk geloof had gevonden. Of je kunt je een weg banen naar Villa Medici, bovenop de Spaanse Trappen - zeg tegen de bewakers dat je hier bent voor het café en ze zullen je binnenzwaaien. Naast de overtreffende trap lasagne, serveert Caffè Colbert marmeren beeldhouwwerken in elke uitsparing, portretten van Medici-kardinalen en uitzichten door ramen op volledige hoogte naar St. Peter's. Het gebouw wordt sinds 1803 onderhouden door de Academie van Frankrijk en toont hedendaagse kunst in twee galerijen op de begane grond.
Colbert wordt aanbevolen door Dorigen Caldwell, een vaste bezoeker van Rome die uren heeft doorgebracht met het verkennen van de kunstwerken van de stad, waarvan een groot deel de opdracht heeft gekregen om de katholieke kerk te verheerlijken. En hoewel veel locaties uiteindelijk zelf musea zijn geworden (ze noemt de drie palazzi die de Capitolijnse musea vormen), houden anderen vol met hun oorspronkelijke bestaansreden. Voor kunstwerken gevonden in het laatste kamp, raadt ze aan om het torenhoge altaarstuk van Artemisia Gentileschi te zoeken in Santa Maria della Pace, een kapel met een verborgen mezzanine-café boven het achterste klooster. En achter het Pantheon, zegt ze, vind je de Santa Maria sopra Minerva-basiliek met zijn hemelse Filippino Lippi-fresco's en Michelangelo's Christus de Verlosser-beeld.
De ongelooflijke fresco's van Lippi sieren de kerk van Santa Maria sopra Minerva in Rome | © Peter Barritt / Alamy Stock Photo
Maar ze houdt ook van winkelen. Een uitstapje naar het warenhuis Rinascente aan de Via del Tritone biedt meer dan alleen zomerse verkopen - in de kelder verlichten LED-lichtprojecties een 60 meter lang (200 voet lang) Romeins aquaduct dat tijdens de bouw is opgegraven. (De mensen van Rinascente hadden het gezonde verstand om ernaast een bar te installeren, zodat je kunt blijven hangen met een glas wijn terwijl je deze eeuwenoude architectuur bewondert.)
Dit soort spektakel zal nooit de binnenkant van een museum zien, en dat is precies wat Rome zo spannend maakt om te bezoeken. Zoek verder dan het voor de hand liggende, en u zult meer vinden en vinden dan u zich maar kunt voorstellen.
