On The Verge Of Insanity: The Van Gogh Museum's Latest Exhibition

On the Verge of Insanity volgt de geschiedenis van de strijd van Vincent van Gogh met psychische aandoeningen en portretteert de kunstenaar als een geïsoleerd figuur, wiens persoonlijke en psychologische demonen hem uitgeput en terneergeslagen achterlieten. Van Gogh heeft zijn hele leven intense periodes van depressie doorstaan en is bijzonder kwetsbaar gebleken en soms niet in staat om relaties te onderhouden of zijn carrière voort te zetten. Verbannen en verarmd leefde de kunstenaar aan de rand van de samenleving - een onrustige man die de ergste vormen van menselijk leed ervoer.

De tentoonstelling combineert kunst met geschreven documenten en reconstrueert het latere deel van Van Goghs carrière. Van Gogh ontwikkelde zich in deze periode snel en ontwikkelde ook grote moeilijkheden. Hij was arm, niet herkend en temperamentvol, kenmerken die hem kwelden, wat zijn toch al onstabiele gemoedstoestand verergerde. Van Gogh wist dat hij ziek was en was doodsbang voor de plotselinge uitbarstingen van verwarring en melancholie die hem sinds zijn kindertijd hadden gekweld. Soms werd hij volledig ijl, hallucineerde en verloor hij helemaal het bewustzijn. Van Goghs symptomen van verschillende stoornissen worden uitgedrukt, blijft niet gediagnosticeerd en het medicijn van die tijd was slecht toegerust om hem te behandelen.

Gefascineerd door de uitbeelding van krankzinnigen door andere kunstenaars, lijkt Van Goghs perceptie van psychische aandoeningen vertekend te zijn door symboliek. Hij was bang dat hij op een gek leek en was ervan overtuigd dat zijn psychische uiterlijk werd gekenmerkt door angst. Sympathiserend met de voorstelling van Emile Wauters van Hugo van Der Goes - een Vlaamse kunstenaar die beroemd worstelde met vergelijkbare omstandigheden - geloofde Van Gogh dat hij bezeten was door dezelfde melancholische gevoeligheid die zijn voorganger had gekweld. Een van de belangrijkste kunstenaars van de noordelijke renaissance, het schilderij toont Van Der Goes in de diepten van wanhoop, klauwend in zijn handen, terwijl hij spookachtig voorbij het frame staart. Ademloos en verward, heeft paniek zijn gelaatstrekken verdraaid, waardoor zijn waanzin zichtbaar werd.

Emile Wauters: The Madness of Hugo van der Goes, 1872 | © Koninklijke musea voor schone kunsten, Brussel / WikiCommons

Van Gogh zag dit schilderij als profetisch en voorzag zijn eigen verval in waanzin, een overtuiging die zijn onzekerheden lijkt te hebben gevoed. Bij een portret dat Gauguin van hem had geschilderd, beschuldigde Van Gogh zijn tijdgenoot er onmiddellijk van hem als een gek uit te beelden. Hij geloofde dat Gauguin opzettelijk de stress en vermoeidheid had benadrukt die hij op dat moment leed en was geschokt door de resultaten. Het schilderij toont Van Gogh ondergedompeld in zijn ambacht, rustig details toevoegend aan een canvas, terwijl hij wordt omringd door een van zijn favoriete onderwerpen: zonnebloemen. Warm en zomers, het schilderij is merkbaar sympathiek, wat suggereert dat Van Gogh bezig was met zijn uiterlijk en tekenen van waanzin detecteerde waar anderen sereniteit of concentratie zouden zien.

Paul Gauguin, De schilder van zonnebloemen, 1888 | © Van Gogh Museum / WikiCommons

Beroemd was dat zijn relatie met Gauguin eindigde in geweld. Op een avond begonnen de kunstenaars ruzie te maken terwijl ze aan het samenwerken waren, en toen Van Gogh agressief werd, vluchtte Gaugin, waardoor hij woedend en mogelijk uitzinnig werd. Van Gogh zwaaide met een scheermes en draaide zich om en sneed zijn linkeroor af. De tentoonstelling presenteert nieuw bewijs en onthult de gruwel die hij zichzelf heeft aangedaan. Een brief van Dr. Felix Rey, de arts die de wond van Van Gogh behandelde, bevestigt dat het scheermes zijn hele oor heeft doorgesneden, waardoor slechts een klein stukje bindweefsel intact is gebleven.

Brief van Félix Rey aan Irving Stone met tekeningen van het verminkte oor van Vincent van Gogh, 18 augustus 1930, The Bancroft Library, University of California, Berkeley | Met dank aan het Van Gogh Museum

Van Gogh beweerde geen herinnering te hebben aan dit incident en had onmiddellijk spijt van zijn acties nadat hij weer bij bewustzijn was. Hij schilderde nooit zijn verminkte oor en stond zelden toe dat anderen hem zagen zonder een zware pet of baret. Nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen, maakte hij twee van zijn meest geprezen zelfportretten, gebruikmakend van de levendige, maar toch sombere stijl die zijn latere werk is gaan symboliseren. Bij beide is hij duidelijk gewond en draagt hij verband dat de linkerkant van zijn gezicht bedekt. Uiterlijk ziet hij er kalm uit, vrolijk in eentje een pijp rokend en resoluut zittend met de wenkbrauw fronsend in de andere. Als onderwerp kon hij gemakkelijk worden aangezien voor een oorlogsoorzakelijkheid, verminkt door granaatscherven of een bajonet, in plaats van een slachtoffer van een psychische aandoening, wat misschien aangeeft dat Van Gogh elke associatie met waanzin wilde vermijden, en gaf hij er de voorkeur aan dat zijn verwonding werd gezien als een ongelukkig ongeluk.

Vincent Van Gogh, Zelfportret met verbonden oor en pijp, 1889 | © Kunsthaus Zürich / WikiCommons

Op verschillende momenten in zijn leven was Van Gogh bijna toegewijd. Zelfs een kleine uitbarsting maakte hem moeilijk in de buurt, en omdat hij zijn gedrag beu werd, lieten veel van zijn vrienden en familie hem in de steek. Andere mensen zagen hem als een bedreiging - een gekke bedelaar die een gevaar vormde voor de gemeenschap. Van Gogh werd hersteld van zijn verwonding en werd uit zijn huurhuis gezet. Zijn buren verzamelden 30 handtekeningen en creëerden een petitie die ze gebruikten om de autoriteiten onder druk te zetten. De politie sloot zich af aan de wil van het publiek en sloot het huis van Van Gogh, waardoor hij de stad uit werd gereden. Dit document is bewaard gebleven en wordt tentoongesteld in het museum, ter illustratie van het gif dat wordt gebruikt tegen deze reeds gebroken man.

Van Gogh is moe en verarmd vrijwillig een asiel binnengegaan. Hier werd hij steeds productiever, waardoor zijn kunst zich kon verplaatsen naar voorheen onontgonnen gebieden. Van Gogh verlegde zijn focus naar landschappen en begon expressieve stukken te maken die het agrarische leven romantisch vastlegden. Op deze schilderijen is het land ruig en mooi, een plek die wordt gecultiveerd door sterke mensen die zich verenigen rond hun werk. Op het hoogtepunt van zijn capaciteiten bleef Van Gogh ernstig ongelukkig, overmand door eenzaamheid, in de overtuiging dat hij een complete mislukking was.

Een paar maanden na het verlaten van het asiel schoot Van Gogh zichzelf in de borst met een pistool. Hij raakte dodelijk gewond en stierf later in het ziekenhuis. Zijn laatste schilderij, Boomwortels en Boomstammen, doet een beroep op de natuurlijke thema's die hij in de maanden voor zijn dood had ontwikkeld. Bijna abstract, het schilderij is geanimeerd door kleur, waarbij de vegetatie op onbepaalde wijze wordt vermengd met de aarde. Met een unieke stijl markeerde dit stuk mogelijk het begin van een nieuwe periode in de carrière van Van Gogh. Een aangrijpende herinnering dat zelfmoord altijd een tragedie is - waarvan de kosten niet te voorzien zijn.