De details die vakkundig zijn geschilderd in de stillevens die worden tentoongesteld in het Rijksmuseum in Amsterdam, zijn een toegangspoort tot het begrijpen van de onderliggende betekenis en symboliek van het leven in de Nederlandse Gouden Eeuw.
Bezoekers verdringen zich rond Rembrandts 'The Night Watch' in het Rijksmuseum © Leisa Tyler / Alamy Stock Photo
Stillevenschilderijen weerspiegelen subtiel de hernieuwde rijkdom van de Nederlandse Gouden Eeuw. Kunstliefhebbers geven bij hun bezoek aan Nederland de voorkeur aan het bekijken van werken van sterrenkunstenaars als Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer en Frans Hals.
'Het melkmeisje', door Johannes Vermeer, c. 1660, in het Rijksmuseum © Peter Barritt / Alamy Stock Photo
In de 17e eeuw beleefde Nederland ongekende rijkdom, wetenschappelijke vooruitgang en creativiteit. Daarom noemden historici het tijdperk later 'de Nederlandse Gouden Eeuw'. In 1648 werd de Nederlandse 80-jarige onafhankelijkheidsstrijd van de Habsburgse heerschappij formeel erkend in de Vrede van Münster. Tegen die tijd smeedde het jonge zeevarende land al een overzees rijk. Handel bracht rijkdom en externe prikkels van over de hele wereld, factoren die de creativiteit in artistieke kringen bevorderden.
Maar ondanks de wetenschappelijke en medische vooruitgang van het tijdperk, leden mensen nog steeds aan plotselinge, onverklaarbare ziekten. In Amsterdam zijn in de loop van de eeuw verschillende keren pestuitbraken geweest. De meeste mensen waren godvrezend en waren zich bewust van hun sterfelijkheid. Zelfs Rembrandt, een ogenschijnlijk rijke kunstenaar, verloor drie van zijn vier kinderen voordat ze de volwassen leeftijd bereikten. Het is geen toeval dat veel stillevens uit de Nederlandse Gouden Eeuw voorzien zijn van vliegen op fruit of bloemen; Naast het tonen van de vaardigheden van kunstenaars om ingewikkelde details te schilderen, zijn ze geïnterpreteerd als symbolen die corruptie en sterfelijkheid symboliseren.
Vanitas Still Life, geschilderd in 1660 door NL Peschier, toont een menselijke schedel rustend op verfrommelde bladmuziek naast een zandloper en een viool. Vanitas-schilderijen symboliseren de onvermijdelijkheid van de dood en tonen objecten die plezier geven tijdens het leven. Aelbert Jansz. Van der Schoor, Pieter Symonsz Potter en Jacques de Claeuw behoren tot de kunstenaars die vergelijkbare scènes schilderden.
'Vanitas', 17e-eeuws stilleven (kunstenaar onbekend) © Alfredo Dagli Orti / Shutterstock
Voor een ongeschoold oog zien veel Nederlandse en Vlaamse stillevens uit de 17e eeuw er misschien 'hetzelfde' en overdreven gestileerd uit. Een kenmerkende stijl genaamd pronkstilleven, wat 'opzichtig stilleven' betekent, evolueerde. Ze beschikken over tafels vol fruit, dode wilddieren, kazen en bloemen. De schilderijen vertegenwoordigen objecten die beschikbaar zijn voor rijke mensen, maar bevatten soms ook een element van fantasie.
Jan Brueghel de Jonge schilderde eind 1620 stillevens met bloemen in een glas. Het kunstwerk toont een flinke vlieg op de tafel onder het glas en een lieveheersbeestje zit op een wasachtig blad. Monica de Ruiter, freelancegids bij het Rijksmuseum, legt uit dat de afgebeelde bloemen in werkelijkheid op verschillende tijdstippen van het jaar zouden hebben gebloeid.
'Boeket bloemen in een houten vaas', stilleven van Jan Brueghel de Jonge, 1606-1607, olie op paneel © Universal History Archive / UIG / Shutterstock
Vier eeuwen geleden zouden de exotische bloemen op stillevenschilderijen aanzienlijk duurder zijn geweest dan tegenwoordig. Relatief weinig huizen zouden verse bloemen hebben getoond en veel soorten zouden voor Europese ogen niet bekend zijn geweest, sommige waren geïntroduceerd door schepen die terugkeerden van overzeese reizen.
Monica kijkt naar het Stilleven met kaas van Floris van Dijck, geschilderd in 1615, en wijst op de gestructureerde oppervlakken van de gestapelde en gesneden kazen. Op het moment dat het werd geschilderd, was er symboliek in het tonen van kaas bovenop kaas; Nederlanders hadden een gezegde: "Zuivelproduct op zuivelproduct brengt de duivel."
'Stilleven met kaas', door Floris van Dijck, c. 1615 © Universal History Archive / Shutterstock
Het schilderij heeft bijna een fotorealisme. Een appel weerspiegelt in het gepolijste tin van het bord op de voorgrond. Daglicht reflecteert in de randen van drinkglazen. Midden op tafel staat een bord met een blauw patroon, dat doet denken aan Delfts blauw. Stillevens maakten het voor kunstenaars mogelijk om hun vakmanschap te beheersen.
Clara Peeters was een andere succesvolle vrouwelijke stillevenschilder. Actief in de vroege jaren van de 17e eeuw, toont haar stilleven met vis, oesters en garnalen verse zeevruchten, bloemen en vier glanzend getextureerde schelpen.
Op verschillende stillevenschilderijen komen oesters voor. Vier eeuwen geleden werden ze niet als luxe beschouwd. In Stilleven met vergulde beker, geschilderd in 1635, toont Willem Claeszoon Heda oesters op halve schalen naast knapperig gebroken brood. Heda specialiseerde zich in een subgenre dat bekend staat als tonale banketstukken. Meesterlijk vangt hij licht dat op de plooien van een tafelkleed valt en de breking van de omtrek van een raamkozijn in het water van een glas.
Voorafgaand aan de Reformatie kregen kunstenaars in de Lage Landen regelmatig de opdracht heiligen en altaarstukken te schilderen. In de grotendeels protestantse Republiek was er een verschuiving. Dagelijkse scènes, portretten en stillevens kregen een grotere betekenis. Tegenwoordig geven die schilderijen inzicht in het leven van vier eeuwen geleden.
Er wordt gespeculeerd dat de citroenen op veel stillevenschilderijen symbolisch het verstrijken van de tijd en zelfs de bitterheid van overmatig genot vertegenwoordigen. Nu een relatief veel voorkomende vrucht, die in de 17e eeuw Nederland bereikte, weerspiegelde het vermogen van de natie om goederen van over de zeeën te vervoeren. Het merg van half gepelde citroenen bungelt in verschillende stillevens over tafelranden en toont ook de vaardigheid van de kunstenaar in het weergeven van vorm en textuur.
De stillevens uit de Nederlandse Gouden Eeuw vertegenwoordigen een manier om te ontcijferen hoe 17e-eeuwse mensen hun wereld zagen. Gewoon weer een schilderij met een schedel of een bungelende citroen? Die in het Rijksmuseum zijn een manier om een tijdperk te begrijpen.
Bezoekers komen samen om alle meesterwerken van Rembrandt in het Rijksmuseum te zien in een tentoonstelling in 2019 ter gelegenheid van het 350-jarig jubileum van zijn dood © Kay Ringwood / Alamy Stock Photo
